Na platespome sta greka
Spis treści
- O greko
- Odmiana czasownika
- Proste dialogi w greko
- Urywki z grecko-kalabryjskich opowieści
- Fragment współczesnej powieści w greko
O greko
Greko zapisywany jest obecnie alfabetem łacińskim, a nie greckim. Od języka nowogreckiego różni się przede wszystkim słownictwem oraz wymową głosek. Jego fonetyka jest skomplikowana także dlatego, że istnieje kilka zdecydowanie różnych wariantów wymowy słów, gramatyka jest zaś nieco prostsza od nowogreckiej. Podobieństwo między językami jest na tyle duże, że świadoma tych różnic osoba mówiąca po nowogrecku często może domyślić się znaczenia wielu słów i zdań w greko.
Względem języka nowogreckiego, w greko obserwujemy między innymi takie zmiany:
- Spółgłoska zapisywana po nowogrecku literą ζ i wymawiana z, w greko wymawia się jak polskie dz i zapisuje z. Np. czasownik ζω (żyję) wymawiamy dzijo, a zapisujemy: zìο.
- Zbitka spółgłosek zapisywana po nowogrecku literą ξ i wymawiana ks, w greko wymawia się jak polskie sz lub c - w zależności od lokalnego wariantu. Np. przymiotnik ξερός (suchy) wymawiamy szerò, a ξύλο (drewno) cilo. Stosuje się zapisy scerò, tsilo.
- Zbitka spółgłosek zapisywana po grecku literą ψ i wymawiana ps, w greko wymawia się sp. Np. ψωμί (chleb) wymawiamy: spomì.
- Nowogreckie κι lub κε / και wymawiane jako miękkie ki lub kie czytamy czi lub cze, np. czasownik καίω (palę) w greko wymawiamy czeo.
- Podwójne spółgłoski wymawiane są podwójnie: άμμος (piasek) → ammo, μέλισσα (pszczoła) → mèlissa.
- Niektóre spółgłoski ulegają podwojeniu: Δίνω (daję) → dinno, κλείνω (zamykam) → klinno, ἐσένα (ciebie) → essena, είμαστε (jesteśmy) → ìmmesta, ὁ γάιδαρος μου (mój osioł) → o gàdaròmmu.
- Miejsce akcentu może się zmienić, jak w słowach: kardìa (serce), pedìa (dzieci, chłopcy), fotìa (ogień).
- Końcowy dźwięk s często zanika. Dzieje się tak np. w rzeczownikach męskich (w mianowniku l. poj. i bierniku l.mn): Ο λύκος, τους λύκους → o liko, tus liku. Ο παππούς, τους παππούδες → o pappù, tus pappùdu. Podobnie zachowuje się s w dopełniaczu rodzaju żeńskiego.
- Niekiedy do s na końcu wyrazu, dodaje się e, np. w formach czasownika έκανες → èkamese, κάνεις → kànnise, έχεις→èchise.
- Niektóre spółgłoski zanikają. Dotyczy to np. przeczenia czasownika δεν, gdzie może zniknąć zarówno dźwięk d, jak i n, np.: δεν έρχεται (nie przychodzi) może brzmieć: ’en èrkete. δεν πάω →’e ppao. δεν είμαι →’en imme.
- W dopełniaczu l.mn. rodzajnik των zostaje zastąpiony przez tos.
- Trzecia os. l.mn czasownika w czasie teraźniejszym zachowuje archaiczną końcówkę -usi (-ουσι), np. έχουν- èchusi, κάνουν-kànnusi.
- W greko nie ma czasu przyszłego. Aby mówić o przyszłości, używamy czasu teraźniejszego, np. avri pame (jutro pójdziemy), su gràfo avri (napiszę do ciebie jutro).
- Po łączniku να zawsze stawiamy czasownik z tematem aorystu: agapao na gràspo (kocham pisać).
- Cząstka τι może przyjmować różne funkcje składniowe. Np. w zdaniu złożonym może znaczyć „że”: Su lego ti èrkete. (Mówię ci, że przyjdzie). Tu fènete ti kanni ulla ta pràmata. (Wydaje mu się, że robi wszystkie rzeczy).
- W greko pojawiają się słowa, które możemy kojarzyć z języka starogreckiego, bizantyńskiego lub katarewusy, np. òde (gr. όδε - tu), w przypadku innych mamy do czynienia z przesunięciem znaczenia (κράζω - w ngr. krzyczeć, wołać, kràzome - w greko nazywać się).
- Część słownictwa w ogóle nie przypomina słów nowogreckich, np. πατέρας (ojciec) to w greko ciùri, αδελφός (brat) to leddè, κότα (kura) → pùdda, βουνό (góra) → ozzìa, κάτι (coś) → ticandì, κάπου (gdzieś) → pucambù. W zapamiętaniu niektórych słów pomaga etymologia ciùri pochodzi od greckiego κύριος, a czasownik plateguo (mówię) ma związek z rzeczownikiem πλατεία (plac) i przymiotnikiem πλατύς (szeroki), chodzi bowiem o mówienie do grupy ludzi.
Odmiana czasownika
W czasie teraźniejszym odmiana jest regularna, ale często występuje kilka obocznych wariantów tej samej formy.
| Osoba | Imme - być | Echo - mieć |
|---|---|---|
| Egò | imme / immo | echo |
| Esù | isse / isso | èchi(se) |
| Ecino, ecini, ecino | ene | echi |
| Emì(se) | ìmmesta / ìmmaste / ìmmasto | èchome |
| Esì(se) | iste | èchite |
| Ecini, ecine, ecina | ene | èchu / èchu(si) |
Podobnie odmieniają się inne czasowniki, np. platègguo - mówić, canno - robić, matthènno - uczyć się.
| platègguo | canno | matthènno | |
|---|---|---|---|
| Egò | platègguo | canno | matthènno |
| Esù | platèggui(se) | canni(se) | matthènni(se) |
| Ecino, ecini, ecino | platèggui | canni | matthènni |
| Emì(se) | platègguome | cannome | matthènnome |
| Esì(se) | platègguite | cannite | matthènnite |
| Ecini, ecine, ecina | platèggu(si) | cannu(si) | matthènnu(si) |
Czas przeszły tworzymy podobnie jak w języku nowogreckim, poprzez dodani augmentu i odpowiedniej końcówki osobowej. Tak jak w nowogreckim, w greko występuje czas przeszły niedokonany (imperfectum) i aoryst. Niektóre formy czasu przeszłego są bardzo bliskie formom nowogreckim, np.
- Afinno, àfinna, àfica – zostawiać ngr. αφήνω
- Canno, ècanna, ècama – robić, ngr. κάνω
- Lego, èlega, ìpa – mówić, ngr. λέγω
- Meno, èmena, èmina – zostawać, ngr. μένω
- Pìnno, èpinna, èpia – pić, ngr. πίνω
- Trogo, ètroga, èfaga – jeść ngr. τρώω / τρώγω
Inne są od nich odmienne, np.
- Pào, ìpiga, ejiàina - iść, ngr. πηγαίνω
- Sònno, ìsonna, ìsoa – móc, ngr. μπορώ
- Zìo, ìzo/ìza/èzinna, ìzia - żyć, ngr. ζω
- Zzèro / ìzzera / ezzipòrea - wiedzieć, ngr. ξέρω
Odmiana czasownika w aoryście może przebiegać następująco:
| grafo | pào | |
|---|---|---|
| Egò | ègrazza / ègraspa | ejàina |
| Esù | ègrazze(se) / ègraspe(se) | ejàine(se) |
| Ecino, ecini, ecino | ègrazze / ègraspe | ejàine |
| Emì(se) | ègrazzame / ègraspame | ejàiname |
| Esì(se) | ègrazzete / ègraspete | ejàinete |
| Ecini, ecine, ecina | ègrazzasi / ègrazzai / ègraspasi / ègraspai | ejàinasi / ejàinai |
Bardzo charakterystyczne dla języka greko są nieodmienne formy imiesłowowe zakończone na onta, (rzadziej enta, inda lub unda), takie jak: perpatònda, cùnunda, ìvronda – odpowiedniki nowogreckich form περπατώντας, ακούοντας, θωρώντας. Mogą one występować z innymi czasownikami jak w frazie klonda pao (idę płącząc, πηγαίνω κλαίωοντας) lub z czasownikiem imme w czasie przeszłym – wtedy budują czas zaprzeszły, np. immon ìvronda.
Odmiana czasownika w czasie zaprzeszłym może zatem wyglądać tak:
| chorò | lègo | |
|---|---|---|
| Egò | ìmmon ìvronda | ìmmon lègonda |
| Esù | ìsson ìvronda | ìsson lègonda |
| Ecino, ecini, ecino | ìton ìvronda | ìton lègonda |
| Emì(se) | ìmmesta ìvronda | ìmmesta lègonda |
| Esì(se) | ìste ìvronda | ìste lègonda |
| Ecini, ecine, ecina | ìssa / ìssai ìvronda | ìssa lègonda |
Proste dialogi w greko1
– Egò kràzome Marìa. – Esù po kràzese?
– Pos isse? – Imme kalò / kalì.
– Pu stèkise? – Steko sto Chorìo tu Vunìou.
– Egò kràzome Paskàli ce imme enan pedì. Imme an ton Vua, grafo, meletào ce metrào sta greka.
– Thèlise enan kafè? – Manè / Udè.
– Ti imera ene? Sìmero ene pesti.
– Kalimèra, pappù, pu pàite me ton gàdaro? – Pao stin ozzìa, angònimu, c’esù? – Ciola egò.
– Ti kerò kanni? – To kalocèri kanni zesta. To chimòna kanni sprichàda.
Urywki z grecko-kalabryjskich opowieści2
W zapisie uwzględniono cechy języka mówionego. Warto zwrócić uwagę na częste podwojenie spółgłosek i na pojawiające się na końcu wyrazu e (ecino → ecìnose, emìs → emìse) oraz na słowa romańskie, zapożyczone z języka (dialektu) kalabryjskiego, które oznaczyłam kursywą.
Cytowane tu zakończenia bajek wskazują, z jak wielką biedą zmagali się mieszkańcy Kalabrii.
Ce o pòverose èmine plùso, ce egò imme òde, pethammèno àse pina ce àse sprichada.
Ta leddidhiatu, pu etheliai ti rròba, epigai sti llimòsina. Ecinose èmine me te pplusiestu ce kuntènto, ce egò ode ya na gràspo. E ppassemmèno mesimèri ce den èfaga akomi.
Epyàsai ton garbunàro, ton edhèai ce ton ekremàsai. Ce o Petru eprandèfti me ti dichatèra tu riga, ce ekàmai oftò ‘mere festìno, c’ emìse emìname òde me te cciliese èspere.
Ce emise eminame me tin cilia èspera, sèntsa fagia ce sentsa krasì ce dinèrya.
Ce emise eminame òde sentsa èna grano na payèspome tes tàssese tu kuvèrnu.
Fragment współczesnej powieści w greko3
Zapis oddaje cechy wariantu wymowy charakterystycznej dla miejscowości Roghudi, np. scero, iscere (wiedzieć, ngr. ξέρω, ήξερε), àsciunno (bystry, ngr. έξυπνος), spema (kłamstwo, ngr. ψέμα).
I ghinèka ìscere ti iche na prandeftì me ton Filìppo pùccia asce pende, esce chronu prita jatì i pàtristi ce i mànati ìssai ftiàonda to pràndemma m’ecìnu tu futùru àndrati. I petherì, i dikìtu tu Filìppu, o àndrati, tos edùcai ecìndo spiti cceddhunàcu pu stecai ismìa me chirìdi, puddhe, mia èga pètroli, minda. Tis ìpighe cala o Filìppo jatì ito enan pedì àsciunno, ligo pleon spilò para ecini, me rizsa maddhìa mavra, ctenimmèna japìssu, artàmmia pràsina, tripistà san carfìa ti eghìrize catacì ce cataòe pose mia glossa ti glifì. Iche tin fonì glicìa ce chamiddhì, eplàtevvje ciola jà tin ghinècatu, tossa viàggi lègonda spèmata megàla posso ena spiti. Iche mmialò ce iscere na ta ipi ta spèmata. Ja to protino viàggio ti ta èleghe sonnai dighi pràmata alithinà.